تاریخچه و معرفی ساز تنبور

مقدمه

تنبور یکی از کهنترین سازهای زهی-مضرابی در موسیقی ایرانی و شرقی است که با صدای روحنواز و اسرارآمیز خود، جایگاه ویژهای در مراسم عرفانی و آیینی دارد. این ساز با پیشینهای چند هزارساله، نه تنها یک ابزار موسیقی، بلکه نمادی از فرهنگ و عرفان در مناطق غرب ایران، بهویژه میان کردها و اهل حق است.

تاریخچه تنبور

ریشههای باستانی

• برخی پژوهشگران معتقدند تنبور از سازهای سومری و بابلی (حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد) الهام گرفته شده است.

• در متون قدیمی مانند شاهنامه فردوسی نیز از تنبور نام برده شده است.

• این ساز در مناطق لرستان، کردستان، کرمانشاه و ترکمنصحرا با سبکهای مختلف نواخته میشود.

تنبور در آیینهای عرفانی

• تنبور ساز مقدس اهل حق (یارسان) است و در مراسم ذکر و سماع استفاده میشود.

• بسیاری از عارفان و پیران اهل حق، این ساز را وسیلهای برای وصل به حقیقت میدانند.

تحولات در دورههای مختلف

• در دوره صفویه، تنبور بیشتر در خانقاهها و میان دراویش رواج داشت.

• امروزه، این ساز نه تنها در موسیقی مذهبی، بلکه در موسیقی فولکلور و حتی موسیقی کلاسیک ایرانی نیز استفاده میشود.

انواع تنبور

۱. تنبور مقامی (اهل حق)

• رایج در مناطق کرمانشاه، کردستان و گوران.

• دارای ۲ یا ۳ سیم و کاسهای گلابیشکل.

• بیشتر برای اجرای مقامهای عرفانی استفاده میشود.

۲. تنبور خراسانی (دوتار)

• در شمال خراسان و میان ترکمنها رواج دارد.

• با نام دوتار نیز شناخته میشود.

• صدایی زیرتر و تندتر نسبت به تنبور مقامی دارد.

۳. تنبور لری (تمیره)

• در مناطق لرنشین با نام تمیره یا تمور شناخته میشود.

• معمولاً ۳ سیم دارد و در موسیقی محلی لری استفاده میشود.

اجزای اصلی تنبور

• کاسه (بدنه): معمولاً از چوب توت ساخته میشود و نقش اصلی در تشدید صدا دارد.

• دسته: بلند و باریک، محل انگشتگذاری نوازنده.

• سیمها: در تنبور مقامی معمولاً ۲ یا ۳ سیم (دو سیم اصلی و یک سیم واخوان) وجود دارد.

• پردهها (تقسیمات دسته): در تنبور اهل حق، ۱۳ پرده دارد که نماد ۱۳ مقام عرفانی است.

• مضراب (شلپه): معمولاً از پر شاهین یا پلاستیک ساخته میشود.

سبکهای نواختن تنبور

• مقامنوازی: اجرای مقامهای مقدس اهل حق مانند سحری، سرانجام، و…

• ریتمیک (ضربی): در موسیقی فولکلور کردی و لری.

• تکنوازی و همنوازی: در گروههای موسیقی سنتی ایرانی.

نوازندگان مشهور تنبور

• سید خلیل عالینژاد (استاد برجسته تنبور نوازی)

• علیرضا فیض بشیپور (از بزرگان موسیقی اهل حق)

• طاهر یارویسی (نوازنده سرشناس کرد)

• کیخسرو پورناظری (از پیشگامان تلفیق تنبور با موسیقی مدرن)

جمعبندی

تنبور، سازی با اصالت و ریشهدار در فرهنگ ایران و عرفان شرقی است. این ساز نه تنها یک ابزار موسیقی، بلکه بخشی از آیینهای معنوی و محلی به شمار میرود. اگر به موسیقی عرفانی یا فولکلور ایرانی علاقه دارید، شنیدن صدای تنبور میتواند تجربهای روحانی و بهیادماندنی باشد.