تاریخچه و معرفی یاز تنبک
تنبک یکی از سازهای کوبه‌ای پوستی است که از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام‌شکل محسوب می‌شود. این ساز از دوران باستان در ایران زمین وجود داشته و از جایگاه ویژه‌ای در موسیقی ایرانی برخوردار است. تاریخچه ساز تنبک که در زبان پهلوی به نام دمبلک شناخته می‌شده، به قبل از اسلام می‌رسد. دکتر معین معتقد است که نام دمبک نیز تغییر یافته‌ی همین نام است.
درباره‌ی نام ساز تنبک هنوز نظری واحد وجود ندارد، بهمن رجبی در کتاب “تنبک و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف” بیان می‌کند که نام اصلی این ساز از ابتدا تنبک بوده است و در گفتار، حرف “ن” ساکن، به “م” تبدیل شده است، مانند کلمه‌ی شنبه که در گفتار روزمره “شمبه” تلفظ می‌شود. و عده‌ای دیگر بر این باورند که کلمه‌ی تنبک معنای درست و منطقی‌ای ندارد و اشتباها بین مردم جا افتاده است. در ادامه‌ی این مطلب درباره ریشه‌های تاریخی این ساز بیش‌تر صحبت خواهیم کرد.
از بین سازهای کوبه‌ای، تنها تمبک است با ده انگشت نواخته می‌شود. سازهای کوبه‌ای قدیمی‌ترین سازهای موجود در تمدن بشری هستند، این سازها در ابتدا ابزاری برای ترساندن و دور کردن حیوانات وحشی، و یا وسیله‌ای برای برقراری ارتباط و پیام‌رسانی به یکدیگر بوده‌اند.
از طرفی دیگر تنبک‌نوازی تکنیک‌هایی به اسم “تم”، “بک”، “پلنگ” و “ریز” دارد که نام تمبک را معنادار و منطقی می‌سازد. کلمه‌ی tambourine در زبان‌های اروپایی برای ساز تمبک به کار رفته می‌شود که ریشه‌ی آن به کلمه‌ی تنبور پهلوی بازمی‌گردد.
انواع تنبک
تنبک دارای انواع مختلفی است که از نظر اندازه، شکل و جنس پوست متفاوت هستند. اجزای ساز تنبک نیز به تناسب نوع آن متفاوت است. برخی از انواع تنبک عبارتند از:
تنبک کوچک: این نوع تنبک دارای اندازه کوچکی است و برای تکنوازی استفاده می‌شود.
تنبک بزرگ: این نوع تنبک دارای اندازه بزرگی است و برای همراهی با سازهای دیگر در ارکستر استفاده می‌شود.
تنبک جفتی: این نوع تنبک از دو تنبک کوچک تشکیل شده است که با هم نواخته می‌شوند.
تنبک ترکه‌ای: این نوع تنبک دارای ترکه‌هایی است که در اطراف آن قرار گرفته‌اند و با ضربه زدن به ترکه‌ها نیز صدای موسیقایی تولید می‌شود.
تنبک یا تمبک
شاید عجیب باشد، اما در این رابطه هنوز نظر واحدی وجود ندارد. عده‌ای از نوازندگان ازجمله بهمن رجبی معتقدند نام این ساز در اصل تنبک بوده است و آنچه آن را به تمبک تبدیل کرده است، تنها به دلیل حروف تشکیل‌دهنده این ساز یعنی حرف “ن” ساکن به “م” پیش از حرف “ب” بوده است. مانند آنچه در تلفظ کلمه‌ی شنبه اتفاق می‌افتد.
گروهی دیگر از نوازندگان معتقدند اسم تنبک به‌اشتباه در بین افراد رواج یافته است و تلفظ دقیق نام این ساز تمبک است. این دسته معتقدند تمبک نام خود را از تکنیک‌های نواختن خود، یعنی “تم” و “بک” وام گرفته است.
ساختار ساز تنبک به چه صورت است؟
سایر نوازندگان تنبک در دوره معاصر
علاوه بر حسین تهرانی، نوازندگان تنبک دیگری نیز در دوره معاصر فعالیت می‌کردند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
محمد اسماعیلی: شاگرد حسین تهرانی
داریوش طلایی: شاگرد حسین تهرانی
سیامک بنایی: شاگرد محمد اسماعیلی
همایون شجریان: خواننده موسیقی سنتی ایرانی
نوید افقه: نوازنده و محقق موسیقی ایرانی
این نوازندگان نیز به تکنیک‌های نوین نوازندگی تنبک دست یافتند و در پیشرفت این ساز در موسیقی ایرانی نقش مهمی داشتند.
تفاوت تنبک با سایر سازهای کوبه‌ای چیست؟
ساختار: تنبک دارای ساختار استوانه‌ای با پوسته‌ای از پوست حیوانی و پهلوهایی از چوب است. این ساز به شکل استوانه ساخته می‌شود و نوازنده با ضربه زدن به پوسته‌اش، صداها را تولید می‌کند. در مقابل، سایر سازهای کوبه‌ای ممکن است دارای ساختار و شکل‌های مختلفی باشند مانند بدنه‌های دستگاهی (مانند دف)، بدنه‌های جامد (مانند طبل) و غیره.
پوسته: پوسته تنبک از پوست حیوانی مانند گوسفند، بز و گاو و شتر ساخته می‌شود. این پوسته بر روی بدنه تنبک کشیده می‌شود و در نواختن تنبک نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. در مقابل، بسیاری از سازهای کوبه‌ای دیگر از پوسته‌ها، فلزات، چوب و یا مصنوعی‌ها برای ساخت بدنه استفاده می‌کنند.
تکنیک نواختن: روش‌ها و تکنیک‌های نواختن تنبک نسبت به سایر سازهای کوبه‌ای ممکن است متفاوت باشد. در تنبک، نوازنده با استفاده از میزر و انگشتان خود روی پوسته ضربه می‌زند و با حرکات مختلف، صداهای متنوعی را تولید می‌کند. در سایر سازهای کوبه‌ای نیز هر ساز دارای تکنیک‌ها و روش‌های نواختن خاص خود است که بسته به ساختار و ویژگی‌های آن ساز تعیین می‌شود.
محیط و فرهنگ: تنبک به عنوان ، تنبک نسبت به سایر سازهای کوبه‌ای دارای تاریخچه و ریشه‌های موسیقیایی متفاوتی است. ساز تنبک در فرهنگ و موسیقی ایران و مناطق اطراف، از قدیمی‌ترین و قدرتمندترین سازهای ضربی محسوب می‌شود و جزئی از هویت موسیقی ایرانی است. در مقابل، سایر سازهای کوبه‌ای نیز در فرهنگ‌ها و موسیقی‌های خاص خود، نقش ویژه‌ای دارند و به عنوان سازهای محبوب و قدرتمند شناخته می‌شوند.
به طور کلی، تفاوت‌های تنبک با سایر سازهای کوبه‌ای در ساختار، پوسته، تکنیک نواختن و همچنین تاریخچه و فرهنگ موسیقیایی مرتبط با آن‌ها قابل توجه است. هر یک از این سازها می‌توانند صداها و اثرات موسیقیایی منحصر به فرد خود را ایجاد کنند و در گستره و تنوع موسیقی جهانی مشارکت کنند.
حسین تهرانی، پدر تنبک‌نوازی نوین ایران
حسین تهرانی در سال ۱۳۰۳ در تهران متولد شد. او از کودکی به موسیقی علاقه داشت و از سن ۱۲ سالگی به یادگیری تنبک پرداخت. او در طول دوران فعالیت خود، به تکنیک‌های نوین نوازندگی تنبک دست یافت و این ساز را به یکی از سازهای پیچیده و پرکاربرد در موسیقی ایرانی تبدیل کرد. تهرانی یکی از مهم‌ترین افراد تاثیرگذار در تاریخچه ساز تنبک بوده است.
