تاریخچه سازهای ایرانی: از کهن‌ترین ادوات موسیقی تا امروز
موسیقی ایرانی با پیشینه‌ای چند هزارساله، از غنی‌ترین میراث‌های فرهنگی ایران است. سازهای ایرانی، با تنوع و زیبایی منحصربه‌فرد خود، نقش مهمی در انتقال احساس و بیان هنری داشته‌اند. در این مطلب، نگاهی به تاریخچه‌ی مهم‌ترین سازهای اصیل ایرانی می‌اندازیم.
سازهای زهی (زه‌صداها)
تار
-
تاریخچه: تار یکی از نمادهای موسیقی ایرانی است که به شکل امروزی از دوره قاجار رواج یافت. برخی ریشه‌های آن را به سازهای باستانی مانند «تنبور خراسانی» نسبت می‌دهند.
-
ویژگی‌ها: ۶ سیم دارد و با مضراب نواخته می‌شود. استادانی مانند آقا علی‌اکبر فراهانی و میرزا عبدالله در تکامل آن نقش داشتند.
سه‌تار
-
تاریخچه: سازی عرفانی و نزدیک به تار، اما با ۴ سیم و صدای ظریف‌تر. گفته می‌شود از دوره صفویه رواج یافته و در مکتب موسیقی اصفهان پرورش داده شده است.
-
نوازندگان مشهور: درویش خان، پرویز مشکاتیان، و محمدرضا لطفی.
کمانچه
-
تاریخچه: سازی باستانی با پیشینه در دوره ساسانیان (سازهایی مانند «رباب»). کمانچه امروزی با آرشه نواخته می‌شود و در موسیقی مقامی ایران نقش کلیدی دارد.
-
کاربرد: در موسیقی لری، ترکی و خراسانی استفاده می‌شود.
سنتور
-
تاریخچه: سازی با ریشه‌ای کهن (شبیه به «سنتور بابلی»). در ایران، از دوره اسلامی رواج یافت و در مکتب میرزا عبدالله به اوج رسید.
-
ویژگی: ۷۲ سیم و با دو مضراب چوبی نواخته می‌شود.
سازهای کوبه‌ای (ضربه‌ای)
تمبک (تنبک)
-
تاریخچه: از قدیمی‌ترین سازهای کوبه‌ای ایران، با پیشینه در دوره هخامنشی («دُهل» و «تنبور»). شکل امروزی آن از دوره قاجار تکامل یافت.
-
استادان بزرگ: حسین تهرانی، محمد اسماعیلی و ناصر فرهنگ‌فر.
دف
-
تاریخچه: سازی با پیشینه در آیین‌های باستانی و موسیقی عرفانی. در تصوف و مراسم ذکر دراویش کاربرد دارد.
-
ویژگی: حلقه‌های فلزی روی بدنه چوبی دارد و با ضربه‌های دست نواخته می‌شود.
سازهای بادی (هواصداها)
نی
-
تاریخچه: از کهن‌ترین سازهای جهان، با کاربرد در موسیقی چوپانی و عرفانی. در اشعار مولانا و حافظ از آن یاد شده است.
-
انواع: نی هفت‌بند (معروف‌ترین نوع)، نی لبک و دوزله.
سرنا
-
تاریخچه: سازی با صدای رسا که در مراسم شادمانی و آیین‌های محلی استفاده می‌شود. ریشه در موسیقی باستانی ایران دارد.
-
مناطق رواج: لرستان، کردستان و آذربایجان.
سازهای جدیدتر با ریشه ایرانی
عود (بربط)
-
تاریخچه: سازی با اصالت بین‌النهرین که در دوره اسلامی به اوج رسید. ابو نصر فارابی درباره‌ی آن نوشته است.
-
تفاوت با عربی: عود ایرانی معمولاً کوچک‌تر و با صدای نرم‌تر است.
قیچک
-
تاریخچه: سازی محلی با ریشه در بلوچستان و خراسان، شبیه به کمانچه اما با صدای زیرتر. امروزه در ارکسترهای ملی استفاده می‌شود.
جمع‌بندی
سازهای ایرانی، از تار و سه‌تار گرفته تا دف و نی، هر کدام روایت‌گر بخشی از تاریخ و فرهنگ این سرزمین هستند. بسیاری از این سازها در یونسکو به عنوان میراث فرهنگی ثبت شده‌اند و نوازندگان بزرگی در حفظ و توسعه‌ی آنها کوشیده‌اند.
آیا شما هم سازی می‌نوازید؟ کدام یک از این سازها برای شما جذاب‌تر است؟
