با تداوم این وضعیت، اروپا اهرم «چانه زنی» خود در سیاست داخلی ایران را به تدریج از دست می دهد و به گونه ای به یک عنصر «بی ربط»( irrelevant ) و کم اثر در سپهر سیاست ایران تبدیل می شود، تحولی که در بلند مدت به نفع دو طرف نیست.

با خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، اروپا قادر به اجرای تعهدات برجامی خود نشد و نشان داد که شدیدا به آمریکا در حوزه های اقتصادی، سیاسی و حتی امنیتی و اطلاعاتی وابسته است. ناتوانی اروپا در ارائه یک رویکرد مستقل جایگاه این کشور را در نگاه سیاستگذاری خارجی ایران به شدت تضعیف کرد. همچنین اروپا با اتصال ایران به جنگ اوکراین رویکردی کاملا ایدئولوژیک در روابط با کشورمان در پیش گرفت که کاملا با نگاه سنتی حاکم در روابط فیمابین متفاوت بود. سپس ناآرامی های داخلی ایران بهانه دیگری به اروپا داد که با طرح مسائل حقوق بشری تقابل با ایران را تشدید کند. اکنون بعضی از کشورهای  اروپایی در خط مقدم تصویرسازی منفی و ارائه یک چهره پیچیده و مبهم از کشورمان در صحنه بین المللی قرار گرفته اند.

از سوی دیگر و در جنگ غزه، اروپا در ایجاد تعادل بین حفظ منافع خود در مهار محور مقاومت  و ژست های حقوق بشری در کشتار فلسطینی ها هم موفق نبود. کشورهای اروپایی در روند و تلاش های برقراری آتش بس در جنگ غزه هم هیچ ابتکار عمل موثری برای برقراری صلح از خود نشان نداده و کاملا منفعل بوده اند. تنها مکرون با ژست های استعمارگونه از ضرورت آتش بس در لبنان صحبت کرد. اما اوج بی خردی اروپا را می توان در موضع گیری آن در مورد جزایر سه گانه ایرانی به نفع کشورهای عربی شورای همکاری خلیج فارس دید. اروپا با هدف اعمال فشار سیاسی بی جهت به موضوع تمامیت ارضی ایران (یعنی یک امر مقدس برای ایرانی ها) وارد شد و بدین گونه به یک بازیگر تقابلی و ایدئولوژیک در نزد افکار عمومی ایران تقلیل پیدا کرد.

اکنون کل حجم تجارت ایران با اروپا نزدیک ۳ میلیارد دلار یعنی حدود یک پنجم تجارت با عراق است. ایران هیچ نفع تکنولوژیک، جذب سرمایه گذاری، یا صدور انرژی از اروپا ندارد. اروپا از گسترش همکاری های سیاسی و اقتصادی ایران با کشورهای همسایه، جهان شرق، و کشورهای جنوب جهانی رضایت ندارد، چون نشان از عدم منزوی بودن کشورمان در صحنه منطقه ای و جهانی است. اروپا با پیچیده کردن توافق هسته ای و افزودن بندهای غیرمرتبط از جمله محدود کردن برنامه موشکی ایران خواهان تضعیف قوه بازدارندگی کشورمان است. 

حال ایران مانده با یک اروپای پرمدعا که فراتر از ظرفیت های منطقه ای و جهانی خود و بدون آورده ای قابل اعتنا در همه کارهای کشورمان از جمله مشروعیت توان بازدارندگی آن اخلال ایجاد می کند. می توان پیش بینی کرد که در صورت شروع مذاکرات هسته ای شاهد مواضع سخت گیرانه تری از اروپا (از جمله اقدام به اسنپ بک) باشیم و سه کشور بزرگ اروپایی در تشدید و تداوم تحریم ها حتی این بار پیشگام و محرک اصلی در مجموعه غرب و جلوتر از آمریکا باشند.

در این شرایط،  شاید بهتر باشد سیاست خارجی ایران بجای رویکرد «مدیریت تخاصم آمریکا»، ابتدا به «مدیریت تخاصم اروپا» با کشورمان روی بیاورد. اما برای مدیریت بهتر اروپا باید متدولوژی سیاست خارجی کشورمان به رویکرد «کنشگری فعال» بجای رویکرد «واکنشی» تغییر جهت یابد. سیاست خارجی ایران باید به گونه ای طراحی شود که نیاز اروپا به اهمیت نقش استراتژیک ایران افزایش یابد. با این روش، اروپا ازعینک منافع دوجانبه مناسبات فیمابین را دنبال می کند، نه از زاویه صرف منافع خود.

اروپا شدیدا از افزایش تنش و بی ثباتی در منطقه آسیب پذیر است. چنین وضعیتی منجر به گسترش افراط گرایی و ظهور راست افراطی، سیل پناهندگان و مهاجرین از منطقه، به خطر افتادن امنیت انرژی و …می شود که در نهایت منافع اقتصادی، سیاسی-اجتماعی و امنیتی اروپا را به ویژه در شرق  و غرب مدیترانه به چالش می کشد. در شرایط افزایش تنش، اروپا چاره ای ندارد تا در اولین قدم به کشور تاثیرگذار و قدرتمند منطقه بزرگتر غرب آسیا یعنی ایران رجوع کند.  

همزمان ایران باید روابط منطقه ای خود را تقویت کرده و با تمرکز بر «زنجیره انتقال منطقه ای کالاها» در قالب نقطه اتصال کریدوری به ارزش استراتژیک خود در ایجاد ثبات از طریق تعاملات اقتصادی و تجارت با منطقه بیافزاید. همچنین کشورمان باید روابط با اروپای شرقی و شمال آفریقا را گسترش دهد تا در امتداد سیاست همسایگی دامنه تاثیرگذاری جغرافیایی خود را گسترش داده و به مرزهای اروپای سرزمینی و مرکزی برساند. نهایتا ایران باید روابط کلان سیاسی و اقتصادی خود با قدرت های نوظهور همچون هند، ترکیه، چین، روسیه، عربستان و … که با آنها تجارت واقعی دارد (یا بیشتر می تواند داشته باشد) افزایش دهد. در این شرایط، اروپا هم خواهان عقب نیافتادن از قافله تجارت پر سود با شرق و منطقه خواهد شد. بی شک، یکی از دلایل موضع گیری ضد ایرانی اروپا در مورد جزایر سه گانه، خیز اروپا به سمت روابط گسترده تر تجاری با کشورهای عربی و پول دار حوزه خلیج فارس است. از یک نگاه واقع گرایانه، چین و روسیه هم با همین سیاست در سودای گسترش تجارت با این کشورها بر آمده اند.  

* استاد روابط بین الملل