خورشیدگرفتگی (کسوف): هنگامی که روز به شب می‌گراید

خورشیدگرفتگی یا کسوف (Solar Eclipse) یکی از تماشایی‌ترین و نادرترین پدیده‌های طبیعت است. این رویداد زمانی رخ می‌دهد که ماه بین زمین و خورشید قرار می‌گیرد و سایه آن بر روی بخشی از زمین می‌افتد، در نتیجه نور خورشید به طور کامل یا جزئی مسدود می‌شود.

شرایط لازم برای رخ دادن خورشیدگرفتگی

برای وقوع یک خورشیدگرفتگی، سه جرم سماوی خورشید، ماه و زمین باید تقریباً در یک خط مستقیم قرار بگیرند. این اتفاق فقط در زمانی می‌افتد که ماه در حالت ماه نو (New Moon) باشد. اما همانند ماه‌گرفتگی، به دلیل انحراف ۵ درجه‌ای مدار ماه نسبت به مدار زمین вокруг خورشید، در بیشتر ماه‌های نو، ماه از بالا یا پایین خورشید عبور می‌کند و گرفتگی رخ نمی‌دهد. تنها زمانی که ماه نو در نزدیکی یکی از گره‌های مداری (نقاط تقاطع دو مدار) باشد، خورشیدگرفتگی اتفاق می‌افتد.

انواع خورشیدگرفتگی

بسته به فاصله ماه از زمین و میزان هم‌خطی این سه جرم، چهار نوع اصلی خورشیدگرفتگی داریم:

۱. خورشیدگرفتگی کامل (Total Solar Eclipse)
این نوع، اوج نمایش طبیعت است. زمانی رخ می‌دهد که ماه کاملاً قرص خورشید را می‌پوشاند. تنها جو بیرونی خورشید، به نام تاج خورشیدی (Corona)، که به صورت هاله‌ای از پلاسما است، قابل مشاهده می‌شود.

• شرایط: این اتفاق فقط زمانی می‌افتد که ماه در نزدیک‌ترین point به زمین (حضیض) باشد و اندازه ظاهری آن از خورشید بزرگ‌تر به نظر برسد.

• منطقه دید: این پدیده تنها در یک نوار باریک (عرض آن معمولاً کمتر از ۲۷۰ کیلومتر) روی زمین قابل مشاهده است. خارج از این نوار، افراد گرفتگی جزئی را می‌بینند.

• تجربه منحصر به فرد: در طول گرفتگی کامل (که تنها تا ۷.۵ دقیقه طول می‌کشد)، آسمان مانند شب تاریک می‌شود، ستاره‌ها پدیدار می‌شوند، دمای هوا به طور محسوسی کاهش می‌یابد و حیوانات ممکن است رفتار غیرعادی از خود نشان دهند.

۲. خورشیدگرفتگی حلقوی (Annular Solar Eclipse)
زمانی رخ می‌دهد که ماه در دورترین point از زمین (اوج) قرار دارد و اندازه ظاهری آن کوچک‌تر از خورشید است. در نتیجه، ماه کاملاً قرص خورشید را نمی‌پوشاند و حلقه‌ای درخشان از نور خورشید به دور سایه ماه باقی می‌ماند که به آن حلقه آتش (Ring of Fire) می‌گویند.

۳. خورشیدگرفتگی جزئی (Partial Solar Eclipse)
در این حالت، ماه فقط بخشی از قرص خورشید را می‌پوشاند. این نوع گرفتگی متداول‌ترین نوع است و در مناطق وسیع‌تری از زمین قابل مشاهده است. حتی در مناطقی که گرفتگی کامل یا حلقوی را تجربه می‌کنند، خارج از نوار اصلی، مردم گرفتگی جزئی را می‌بینند.

۴. خورشیدگرفتگی ترکیبی (Hybrid Solar Eclipse)
این نوع بسیار نادر است. در طول مسیر سایه، به دلیل انحنای زمین، گرفتگی در برخی نقاط به صورت کامل و در برخی نقاط دیگر به صورت حلقوی دیده می‌شود. به آن “گرفتگی کامل-حلقوی” نیز می‌گویند.

مراحل مختلف یک خورشیدگرفتگی کامل

1. تماس اول (First Contact): ماه شروع به عبور از مقابل خورشید می‌کند و گرفتگی جزئی آغاز می‌شود.

2. تماس دوم (Second Contact): گرفتگی کامل آغاز می‌شود. آخرین پرتوهای نور خورشید از پشت دره‌های ماه می‌درخشند و پدیده زیبای گردنبند الماس (Diamond Ring) و دانه‌های بیلی (Baily’s Beads) را ایجاد می‌کنند.

3. اوج گرفتگی کامل (Totality): ماه کاملاً خورشید را می‌پوشاند و تاج خورشیدی نمایان می‌شود. این مرحله کوتاه است.

4. تماس سوم (Third Contact): گرفتگی کامل پایان می‌یابد و گردنبند الماس دوباره ظاهر می‌شود.

5. تماس چهارم (Fourth Contact): ماه کاملاً از مقابل خورشید خارج می‌شود و پدیده به پایان می‌رسد.

هشدار بسیار مهم: ایمنی در رصد

هرگز و تحت هیچ شرایطی با چشم غیرمسلح، دوربین دوچشمی، تلسکوپ یا عینک آفتابی معمولی به خورشید نگاه نکنید.
پرتوهای مادون قرمز و فرابنفش خورشید می‌توانند در کسری از ثانیه به شبکیه چشم آسیب جدی و غیرقابل برگشت بزنند و باعث کوری دائمی شوند.

روش‌های ایمن برای رصد:

• عینک مخصوص خورشیدگرفتگی: که دارای فیلترهای استاندارد (ایزو ۱۲۳۱۲-۲) هستند.

• فیلترهای مخصوص تلسکوپ و دوربین دوچشمی: که بر روی دهانه ابزار نصب می‌شوند (نه روی چشمی).

• روش غیرمستقیم: مانند پروژکتور سوزنی که با استفاده از یک کارتن یا مقوا ساخته می‌شود و تصویر خورشید را روی یک سطح نمایش می‌دهد.

حقایق جالب درباره خورشیدگرفتگی

• فرکانس وقوع: در هر سال تقویمی، بین ۲ تا ۵ خورشیدگرفتگی (از همه انواع) می‌تواند رخ دهد، اما گرفتگی کامل در یک مکان خاص بسیار نادر است (به طور متوسط هر ۳۷۵ سال یکبار).

• پیش‌بینی دقیق: منجمان می‌توانند زمان و مکان خورشیدگرفتگی‌ها را برای هزاران سال آینده با دقت بسیار بالا پیش‌بینی کنند.

• اهمیت علمی: گرفتی‌های کامل فرصت‌های بی‌نظیری برای مطالعه تاج خورشیدی هستند که معمولاً تحت الشعاع نور خیره کننده سطح خورشید قرار دارد.

• تاریخ و افسانه‌ها: در گذشته، خورشیدگرفتگی‌ها اغلب به عنوان نشانه‌ای از خشم خدایان یا پیش‌آگهی یک فاجعه تفسیر می‌شدند.

چگونه خورشیدگرفتگی بعدی را به طور ایمن رصد کنیم؟

1. از زمان و مکان دقیق خورشیدگرفتگی بعدی که از منطقه شما قابل مشاهده است مطلع شوید.

2. ** months in advance** عینک مخصوص و استاندارد خورشیدگرفتگی تهیه کنید.

3. اگر قصد عکاسی دارید، حتماً از فیلترهای مخصوص استفاده کنید.

4. از روش‌های غیرمستقیم مانند پروژکتور سوزنی برای نمایش پدیده به دیگران استفاده کنید.