ماه‌گرفتگی (خسوف): رقص نور و سایه در آسمان شب
ماه‌گرفتگی یا خسوف (Lunar Eclipse) یکی از پدیده‌های نجومی باشکوه و قابل مشاهده است که زمانی رخ می‌دهد که زمین بین خورشید و ماه قرار می‌گیرد و سایه زمین روی ماه می‌افتد. برخلاف خورشیدگرفتگی که تنها در نواری باریک قابل مشاهده است، ماه‌گرفتگی را می‌توان از هر نقطه از زمین که ماه در آسمان آن باشد (یعنی شب باشد) مشاهده کرد.
شرایط لازم برای رخ دادن ماه‌گرفتگی
برای وقوع یک ماه‌گرفتگی، سه جرم سماوی خورشید، زمین و ماه باید تقریباً در یک خط مستقیم قرار بگیرند. این اتفاق فقط در زمانی می‌افتد که ماه در حالت بدر (Full Moon) باشد. اما چرا هر ماه بدر، ماه‌گرفتگی رخ نمی‌دهد؟
پاسخ در مدارهای کج است. مدار ماه به دور زمین حدود ۵ درجه نسبت به مدار زمین به دور خورشید (دایرةالبروج) انحراف دارد. بنابراین، در بیشتر ماه‌های بدر، ماه از بالا یا پایین سایه زمین عبور می‌کند. فقط زمانی که ماه در حال عبور از نقطه تقاطع دو مدار (گره مداری) باشد، در سایه زمین قرار می‌گیرد و گرفت رخ می‌دهد.
انواع ماه‌گرفتگی
بسته به نحوه عبور ماه از سایه زمین، سه نوع اصلی ماه‌گرفتگی داریم:
۱. ماه‌گرفتگی کامل (Total Lunar Eclipse)
این زمانی اتفاق می‌افتد که کل ماه وارد سایه کامل (Umbra) زمین می‌شود. در این حالت، ماه به طور کامل تاریک نمی‌شود، بلکه به رنگ‌های قرمز، نارنجی یا قهوه‌ای عمیق درمی‌آید. این پدیده به ماه خونین (Blood Moon) معروف است.
-
علت رنگ قرمز: جو زمین مانند یک عدسی عمل می‌کند و نور خورشید را خمیده می‌کند. نور آبی با طول موج کوتاه‌تر بیشتر در جو پراکنده می‌شود، اما نور قرمز با طول موج بلندتر از جو عبور کرده و به ماه می‌تابد. در واقع، این نور تمام طلوع‌ها و غروب‌های خورشید در سراسر زمین است که همزمان روی ماه می‌تابد.
۲. ماه‌گرفتگی جزئی (Partial Lunar Eclipse)
در این نوع، تنها بخشی از ماه وارد سایه کامل (Umbra) زمین می‌شود و بقیه آن در نیم‌سایه (Penumbra) قرار دارد. در نتیجه، به نظر می‌رسد که یک تکه تاریک از ماه گاز گرفته شده است.
۳. ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای (Penumbral Lunar Eclipse)
این نوع، ظریف‌ترین و تشخیص‌ناپذیرترین نوع ماه‌گرفتگی است. در این حالت، ماه فقط از طریق نیم‌سایه (Penumbra) زمین عبور می‌کند. سایه زمین بسیار ملایم است و تنها یک تاریکی ظریف و محو روی سطح ماه ایجاد می‌کند که برای چشم غیرمسلح ممکن است قابل تشخیص نباشد.
مراحل مختلف یک ماه‌گرفتگی کامل
یک ماه‌گرفتگی کامل چندین مرحله مجزا دارد:
-
شروع گرفتگی نیم‌سایه‌ای (Penumbral Eclipse begins): ماه وارد نیم‌سایه زمین می‌شود. تغییر نور بسیار جزئی است و معمولاً قابل مشاهده نیست.
-
شروع گرفتگی جزئی (Partial Eclipse begins): ماه شروع به ورود به سایه کامل (Umbra) زمین می‌کند. این مرحله به وضوح قابل مشاهده است.
-
شروع گرفتگی کامل (Total Eclipse begins): ماه کاملاً داخل سایه کامل زمین قرار می‌گیرد و ماه خونین پدیدار می‌شود.
-
اوج گرفتگی (Maximum Eclipse): نقطه اوج گرفتگی کامل.
-
پایان گرفتگی کامل (Total Eclipse ends): ماه شروع به خروج از سایه کامل می‌کند.
-
پایان گرفتگی جزئی (Partial Eclipse ends): ماه کاملاً از سایه کامل خارج شده است.
-
پایان گرفتگی نیم‌سایه‌ای (Penumbral Eclipse ends): ماه کاملاً از نیم‌سایه زمین خارج می‌شود و پدیده به پایان می‌رسد.
مدت زمان گرفتگی کامل می‌تواند از چند دقیقه تا حداکثر حدود ۱۰۷ دقیقه (نزدیک به ۱.۸ ساعت) متغیر باشد.
تفاوت ماه‌گرفتگی با خورشیدگرفتگی
| ویژگی | ماه‌گرفتگی (خسوف) | خورشیدگرفتگی (کسوف) |
|---|---|---|
| علت وقوع | قرارگیری زمین بین خورشید و ماه | قرارگیری ماه بین خورشید و زمین |
| فاز ماه | ماه بدر (Full Moon) | ماه نو (New Moon) |
| مدت زمان | طولانی (چند ساعت) | کوتاه (چند دقیقه) |
| منطقه دید | وسیع (نیمی از زمین که شب است) | بسیار محدود (نوار باریک از زمین) |
| امنیت رصد | کاملاً ایمن – با چشم غیرمسلح و بدون فیلتر | بسیار خطرناک – فقط با عینک مخصوص یا روش‌های غیرمستقیم |
حقایق جالب درباره ماه‌گرفتگی
-
فرکانس وقوع: در یک سال تقویمی، حداکثر ۳ ماه‌گرفتگی (از هر نوع) می‌تواند رخ دهد، اما ممکن است سالی هم بدون هیچ ماه‌گرفتگی باشد.
-
تاثیر بر طبیعت: ماه‌گرفتگی هیچ تاثیر فیزیکی مضری بر روی انسان‌ها، حیوانات یا گیاهان ندارد. تنها ممکن است رفتار برخی حیوانات شب‌گرد که با نور ماه راهنمایی می‌شوند، مختل شود.
-
رصد در تاریخ: منجمان باستانی با رصد ماه‌گرفتگی‌ها و ثبت آنها، توانستند به دوره‌های تناوب مداری ماه و زمین پی ببرند.
-
رنگ ماه خونین: رنگ دقیق ماه در خلال گرفتگی کامل بستگی به میزان غبار و ابرهای موجود در جو زمین دارد. پس از فوران‌های بزرگ آتشفشانی، ماه ممکن است تیره‌تر و قهوه‌ای‌تر به نظر برسد.
چگونه ماه‌گرفتگی بعدی را رصد کنیم؟
رصد ماه‌گرفتگی بسیار ساده است:
-
از زمان‌بندی دقیق ماه‌گرفتگی در منطقه خود مطلع شوید (از طریق سایت‌های نجومی مانند timeanddate.com).
-
به مکانی با آسمان تاریک و دید باز بروید.
-
به هیچ وسیله خاصی (دوربین دوچشمی یا تلسکوپ) نیاز ندارید و می‌توانید آن را با چشم غیرمسلح به راحتی تماشا کنید. البته استفاده از دوربین دوچشمی یا تلسکوپ جزئیات و رنگ‌های آن را زیباتر می‌کند.
-
از گرفتن عکس و فیلم از این پدیده زیبا غافل نشوید!
ماه‌گرفتگی نمایشی شگفت‌انگیز از مکانیک سماوی است که به ما اجازه می‌دهد جایگاه خود در کیهان را درک کنیم و از زیبایی آن لذت ببریم.
